Freie Universität Berlin

… dacht ik toen ik enkele dagen geleden las dat Koos Zwart overleden was.
Koos Zwart maakte in de jaren 70 en 80 op de VARA-radio wekelijks de beurskoers voor wiet en hasj bekend.

Kees van Kooten (PD)

Hoewel Kees van Kooten ontkent dat Koos Zwart model heeft gestaan voor zijn typetje Koos Koets (een oudere maar jong gebleven hippie) blijkt uit mijn eerste reactie op het overlijdensbericht dat de twee Kozen toch iets met elkaar vandoen hebben. Jemig de pemig is een uitdrukking van Koos Koets. Meer hierover op etymologiebank.nl.

Jemig: dit woord is ongetwijfeld afgeleid van Jezus, evenals jeetje, o jeminee, o jee e.d.. Misbruik Zijn naam niet, zo leert niet alleen de Bond tegen vloeken. Om die reden komt naast godverdomme ook voor: potverdomme. En om de verdommenis ook nog te vermijden werd (vroeger?) ook wel potverblomme, potverdikkie, potverdorie of potverdriedubbeltjes gezegd.

Ik zat ooit met Nederlandse vrienden in de Berlijnse metro. Op Friedrichstrasse stapte een nieuwe passagier in. “Jemig de pemig“, riepen ze in koor, „daar heb je Koos Koets!” (Het was Rainer Langhans).

Fast hätte es geklappt und die Niederlande hätten mit den Common Linnets und ihrem Beitrag Calm after the storm nach 1975 zum zweiten Mal den ESC gewonnen. Damals ging die Gruppe Teach-In mit ihrem Lied Ding-a-dong als Gewinner aus dem Song Contest hervor. Diesmal mussten sich die Holländer der österreichischen Frau mit Bart geschlagen geben, über die/den wohl alle Scherze im Netz schon zigfach gemacht worden sind (wie beispielsweise hier oder hier).

Foto: Albin Olsson (CC BY-SA 3.0)

Inzwischen sind die Common Linnets wieder in den Niederlanden, wo sie mit großem Jubel und Trubel empfangen worden sind. In einem Bericht über ihre Ankunft auf Schiphol (Ilse en Waylon terug in Nederland) heißt es, dass sie kaum geschlafen hätten und sich immer noch im Erfolgsrausch befänden. „Het duo heeft gefeest tot in de vroege uurtjes“, also bis in die frühen Morgenstunden gefeiert.

Wir haben hier in den vergangenen Wochen wiederholt auf die vielfältigen Möglichkeiten zur ‚impliziten Transposition‚ hingewiesen, über die das Niederländische verfügt. Das Verb feesten (‚feiern‘) reiht sich nahtlos in die Reihe der Beispiele ein. Es ist abgeleitet vom Substantiv feest (‚Fest, Feier‘), das ohne explizites Ableitungssuffix verbal verwendet werden kann (ik feest, hij feest, wij hebben gefeest).

Viele Holländer mögen den ESC. Schön, dass sie jetzt endlich mal wieder einen Grund zum feesten haben.

Het lijstje substantieven die werkwoord kunnen worden, komt natuurlijk nooit af. Hoeft ook niet. Vandaag een paar vervoermiddelen. Over fiets en fietsen ga ik niet uitwijden. Dat is genoegzaam bekend.

Maar wat vindt u van deze zin: Het vliegtuig taxiet (rollt) over de landingsbaan?

NS MAT 64 naast KLASSIEK MOTORSTEL IN MAASTRICHT. (Foto: wiljan CC)

In Nederland en België laat men wel eens de auto staan en treint naar het werk (fährt mit der Bahn).

In Suriname niet?
Nee!

De enige spoorlijn die er ooit was werd aangelegd door Cornelis Lely (dat is die van de Zuiderzeewerken) en eindigt vandaag de dag in het Brokopondo-stuwmeer. Als de weg ophoudt, neem je een korjaal. Dat is een boot van een uitgeholde boomstam (tegenwoordig ook met buitenboordmotor). Botopasi ligt op 2 uur korjalen van Atjoni. Dit werkwoord zult u in de Van Dale vergeefs zoeken, maar ik wed dat elke Surinamer weet wat bedoeld wordt.

En dan hebben we nog het spoor (das Gleis) en het gedicht Pogrom van Ed. Hoornik dat eindigt met de regel: Het is maar tien uur sporen naar Berlijn.

Das ist natürlich unschön: da hat man seine Kinder vor ein paar Jahren gegen die grassierende Schweinegrippe (die auf Niederländisch übrigens Mexicaanse griep heißt) impfen lassen und die haben dann zwar nicht die Grippe aber dafür die Schlafkrankheit (Narkolepsie) bekommen. Das ist, wie NOS.nl gestern meldete, einigen niederländischen Kindern widerfahren: sie sind wegen der Impfung jetzt slaapziek (wörtlich ’schlafkrank‘) und haben tagsüber mit heftigen Schlafanfällen zu kämpfen.

Das Wort ziek entspricht etymologisch unserem siech, aber während dieses Wort im Deutschen nur für Krankheiten älterer Menschen ohne Aussicht auf Besserung und in Zusammensetzungen wie dahinsiechen verwendet wird, hat es sich im Niederländischen zum normalen Wort für ‚krank‘ entwickelt (genau wie das ebenfalls verwandte sick im Englischen).

Unser krank gibt es im Niederländischen auch (Mittelniederländisch cranc), ist dort aber veraltet. Noch im 17. und 18. Jahrhundert war es durchaus gebräuchlich, danach hat aber ziek sich durchgesetzt. Krank wird jetzt nur noch für psychische Probleme – im Sinne von ‚verrückt‘ – verwendet, insbesondere in der Zusammensetzung krankzinnig (‚geisteskrank, wahnsinnig‘). Dieses Wort trifft man in übertragener Bedeutung auch in Ausdrücken wie een krankzinnig verhaal (‚eine wahnsinnige Geschichte‘) an.

Das Niederländische ziek hat übrigens noch eine weitere Bedeutung, die es in Zusammensetzungen mit einem Verbstamm erhält: babbelziek, bemoeiziek, koopziek, praatziek, spilziek, twistziek etc. Bei diesen zusammengesetzten Adjektiven geht es nicht um echte Krankheiten, sondern um die starke Neigung, diejenige Handlung zu verrichten, die vom Verbstamm bezeichnet wird. Babbelziek oder praatziek sind also Menschen, die ständig reden (müssen). Auf Deutsch würden wir dafür wohl geschwätzig verwenden. Eine bemoeizieke Person mischt sich, gerne auch ungefragt, in alles ein, gerne auch in Sachen, die sie nichts angehen. Zänkische Naturen kann man als twistziek bezeichnen, verschwenderische Menschen als spilziek. Und jemand, der koopziek ist, will bzw. muss ständig Sachen kaufen, ist kaufsüchtig.

Adjektive mit -ziek: ein schönes Wortbildungsmuster, für das wir im Deutschen kein direktes Äquivalent haben.

Wapen van de stad Amsterdam (Afbeelding: Arch, PD)

Mokum is een Jiddisch woord (mokem), afgeleid van het Hebreeuwse māqōm en het betekent stad. Mokum is Amsterdam. Deze niet-officiële benaming van de Nederlandse hoofdstad is nog steeds in gebruik.

En u weet al (jatten) dat dit niet het enige Jiddische woord is dat zijn weg in de Nederlandse taal heeft gevonden. De bajes (gevangenis), de smeris (de politieagent), kapsones hebben (Wichtigtuerei). Het zijn er te veel om op te noemen.

Toch nog even goed kijken naar het het substantief „smoes“. Dit is afgeleid van het Jiddische sjmoeës (praatje, vertelling, grap) en ontleend aan het Hebreeuws šəmuʿoth (berichten, geruchten, nieuws). In het hedendaagse Nederlands betekent een smoes of een smoesje: Ausrede.

Wanneer een Nederlands stelletje of een Vlaams koppel zit te smoezen, dan zijn ze aan het tuscheln. Het Duitse schmusen betekent daarentegen: liefkozen, vrijen!

Kijk ook eens naar Mokums mooiste woord: achenebbisj!

En poen (geld)? De Etymologiebank leert: mogelijk ontleend aan Jiddisch ponem ‘gezicht’, en dan een verwijzing naar de afbeelding van de vorst(in) op munten.

De titel van dit blog is de slotsom (conclusie) van „Geef mij maar Amsterdam“ – equivalent van de Berliner Luft, Luft, Luft. Desondanks nieuwsgierig? Dan hier de tekst.

Botsing op een kruispunt in Japan (Foto: Shuets Udono, CC BY-SA 2.0)

Maandagavond zagen wij twee auto’s tegen elkaar botsen (Du. kollidieren, zusammenstoßen) op een kruispunt in Berlin-Neukölln. Eén auto was linksaf geslagen zonder voorrang te verlenen (Du. die Vorfahrt nicht beachten). Na de botsing (Du. Kollision) stapten de chauffeurs uit en er ontstond een woordenwisseling (Du. Auseinandersetzung, Wortwechsel). Toen kwam onze bus eraan en stapten we in; we weten dus niet of de botsende meningen nog zijn uitgemond in een gevecht (Du. Kampf).

Het was het eind van een bewogen avond (Du. bewegt, ereignisvoll). We waren kort daarvoor op Schönefeld geland na een vlucht vanuit Brussel die niet zonder slag of stoot (Du. nicht widerstandslos) was verlopen. Als frequent flyer maak je wat mee (zie vorige ervaring).

Bij de gate in Brussel stond er al een lange rij en toen wij eindelijk aan de beurt waren, mochten we onze handbagage niet meer mee aan boord nemen. Terwijl wij ons netjes aan de voorgeschreven afmetingen hadden gehouden, hadden andere reizigers voor ons grotere koffers die wél mee mochten. Dat leek ons in strijd met (Du. gegen, im Widerspruch mit) het handbagagebeleid van de maatschappij maar ruzie maken (Du. Streit anfangen) was op dat moment zinloos. Een mevrouw achter ons verzette zich (Du. sträubte sich). Ze was diplomate en haar koffer mocht wél mee aan boord. Onze trolleys werden meegenomen en op een bagageband gelegd. Het luchthavenpersoneel discussieerde intussen heftig: onder aan de band stond nog niemand klaar om de koffers naar het ruim te brengen. Zo konden we niet vertrekken.

Ambulance of ziekenwagen (Foto: Fredlegrain, CC BY-SA 3.0)

Terwijl wij nog in de slurf (Du. Schlauch, Fluggastbrücke) stonden te wachten, was er aan boord van het vliegtuig een passagier onwel geworden. Er moest een dokter bij komen. Vervolgens reed de ziekenwagen voor en gingen er twee hulpverleners aan boord. Na een poosje mochten ook wij eindelijk instappen. Achter in het vliegtuig hadden de patiënt en het personeel intussen een meningsverschil (Du. Meinungsverschiedenheit, Auseinandersetzung). ‚Es geht mir wieder gut!‘, jammerde de zieke mevrouw verontwaardigd (Du. empört) en ze weigerde met de ambulance mee te gaan. Het conflict nam een dramatische wending: de politie werd erbij gehaald om de hysterische mevrouw uit het vliegtuig te zetten.

Na al die commotie (Du. Aufregung) konden we eindelijk vertrekken. Nee hoor! Twee andere passagiers wilden ineens het vliegtuig verlaten. De luchtvaartmaatschappij moet in zo’n geval de bagagevakken controleren om na te gaan of de weglopers geen verdachte spullen hebben achtergelaten. Nadat alle passagiers zonder tegenstribbelen (Du. sträuben, murren) hun bagage hadden geïdentificeerd, konden we veilig en wel opstijgen. Met een fikse vertraging, natuurlijk…

Na een rustige vlucht rolden onze trolleys in Berlijn netjes van de bagageband en de bus kwam op tijd. Heel even was alles in harmonie. Tot bij die bewuste overstap in Neukölln…

Als u na Jan Gat denkt: alweer een stukje over Rotterdamse woordkunst – dan hebt u het mooi mis (dann liegen Sie falsch)!

Een boeman is in het Nederlands, net als in het Duits, ein Kinderschreck.

Typisches haus im Holländischen Viertel (Foto: Sybillesonne, CC-BY-SA-3.0)

De naam Jan Boeman viel in mijn college Nederlands voor gevorderden waar een student een overigens mooie presentatie gaf over het Holländische Viertel in Potsdam.

De architect van dit stukje „Holland“ in Brandenburg heet (nomen est omen) Jan Bouman: ou wordt namelijk net zo uitgesproken als au.

En Jan Bouman, geboren in de Amsterdamse Jordaan, heeft in deze contreien (Gegend) nog veel meer mooie architectuur neergezet.

Wonen in de kelderverdieping of het souterrain heeft zeker zijn voordelen. Je hoeft je verhuisdozen, meubels én de wekelijkse boodschappen geen trappen op te sleuren. Op warme zomerdagen is het er aangenaam koel. Je kunt door de kamer dansen zonder dat er een onderbuur klaagt dat je te veel lawaai maakt. Je betaalt een stuk minder huur (Du. Miete) dan je bovenburen (in Berlijn althans). En jíj hebt directe toegang tot de tuin. Maar er is een groot nadeel: de beestjes (Du. Tierchen) in die tuin hebben ook directe toegang tot jouw woning.

Lavendel, huismiddel tegen insecten en spinnen? (Foto: Service Communication ville de Digne-les-Bains, CC BY-SA 3.0)

Voor we zouden verhuizen praatte ik met een bevriende fysiotherapeute die haar praktijk in zo’n kelderverdieping heeft. Ze zei: „Het is prima, maar je moet wel tegen beestjes kunnen.“ Wijze woorden. Helaas, na een jaar kan ik er nog steeds niet aan wennen. Het ene beestje is al griezeliger (Du. gruseliger) dan het andere. Meestal komen ze ’s avonds tevoorschijn gekropen. Geloof me, het zijn gezelschapsdieren: ze komen met z’n allen op bezoek als ik alleen thuis ben. De oogst (Du. Ernte) van gisteravond: een duizendpoot (Du. Tausendfüßler), een zilvervisje (Du. Silberfischchen), twee oorwurmen (Du. Ohrwürmer, Ohrenkriecher), drie vette pissebedden (Du. Kellerasseln), diverse mieren (Du. Ameisen) en – last but not least – twee grote enge spinnen (het soort met knieën; een nachtmerrie voor iemand met arachnofobie).

Het gebrek aan trappenlopen compenseren wij ruimschoots met rondrennen met vliegenmeppers, keukenrol, handveger, stofzuiger en andere attributen – inclusief spuitbussen en gifkorrels, want huismiddeltjes zoals lavendel helpen niet. Ze leveren tenminste wel een prettiger plaatje op bij deze tekst dan de beestjes.

Glatze (Foto: böhringer friedrich, CC BY-SA 2.5)

Onlangs kreeg ik van een collega een paniekbrief die begon met de zin: „Ik zit met de handen in het haar.“ (weder ein noch aus wissen) Nou heeft die collega een mooie rode krullenbol (Lockenkopf), dus aardig wat haar om in te grijpen wanneer het leven even niet meezit.

Vervolgens schoten me nog twee andere uitdrukkingen m.b.t. haar te binnen.
Niet naar de waarschuwingen van vrienden geluisterd en een mooie tweedehands auto op de kop getikt (ergattert) die na 6 weken de geest geeft: dan heb je spijt als haren op je hoofd (etwas unendlich bedauern). Dat zul je in de toekomst wel laten: geen haar op je hoofd die er aan denkt iets tweedehands aan te schaffen. (nicht im Traum…)

En waarom was ze in paniek, die collega?
„De kinderen! Ze eten me de oren van het hoofd!“ (die Haare vom Kopf)

Als nieuweling in Duitsland leer je snel een paar culinare gewoontes. En nee, ik denk niet aan curryworst of zuurkool. Wel aan de gewoontes op het werk. ’s Middags samen warm eten, bijvoorbeeld, én zelfgemaakte taart meebrengen als je jarig bent.

Onlangs was ik jarig, en eingedeutscht als ik ben (of wil zijn), had ik taart gebakken.

Een frambozenkwarkcake was het, die zag er wel lekker en geslaagd uit, maar ik wou er graag nog een romig toplaagje bij. Daarvoor had ik toch ergens onlangs een recept gelezen? Waar? Oh ja, in het kinderbakboek van mijn dochter.

Bagel met roomkaas (Foto: National Cancer Institute, PD)

Helaas. Het kinderbakboek komt uit Nederland, en ik niet. Het recept luidde ongeveer zo: voor een romig toplaagje meng je poedersuiker en citroensap met roomkaas. Wat is roomkaas? Is het Frischkäse of Quark, dat heb ik bij de hand. Of nog iets anders? Geen idee, echt niet – dus doe ik wat we willen dat de studenten ook doen als ze het niet weten: ik zoek het snel even op in Van Dale.

Helaas brengt me dat niet verder: Butterkäse, Rahmkäse, Sahnekäse. Dat ken ik niet, en heb ik al zeker niet in de koelkast staan. Dan maar improviseren met een mengsel van de Frischkäse en de Quark.

Een snelle zoektocht op het internet levert dan, als ik op mijn bureau ben, foto’s: roomkaas is wat ik ken als Frischkäse. En hoe we dat in België noemen? Geen idee. Het bekende merk Philadelphia twijfelt ook en verkoopt zichzelf als zachtfrisse zuivelspread in Nederland en is in België een verse kaasspecialiteit.

Ik ben duidelijk nog niet eingedeutscht als het om zuivelproducten gaat. Toch hopen dat de collega’s het lekker vinden.