De vakantie was een rib uit mijn lijf, schreef mijn collega. Dat is een idomatische uitdrukking: het is niet letterlijk bedoeld. Gelukkig maar, stel je voor dat er écht een rib uit haar lijf gehaald werd.
Vaak kan zo’n uitdrukking zowel letterlijk als figuurlijk gebruikt worden. “Niet elkaars taal spreken” heeft een figuurlijke betekenis, namelijk dat je elkaar niet begrijpt, zelfs als je Nederlands met elkaar praat. Maar het kan ook zijn dat je letterlijk niet elkaars taal spreekt: jij spreekt Pools en zij spreekt Fins.
So far, so good. Wat je vaak ziet en hoort gebeuren, is dat iemand een uitdrukking gebruikt, die ook figuurlijk bedoelt, en er toch letterlijk bij zegt. Lees even mee:
Het is niet alleen Lepra. Alle ziektes die hier niet meer voorkwamen, worden weer geïmporteerd. Letterlijk terug naar de middeleeuwen. (hier)
Wij namen letterlijk een kijkje in onze eigen keuken. (hier)
Ontvangen ze hem (=Macron, TDW) met open armen? Ja, letterlijk zelfs, hij mag al op bezoek komen… (op (de Belgische) Radio 1, maandag 8 mei 2017 in het journaal om 8 uur)
Leiespiegel maar dan letterlijk (Spotter2, CC-BY-SA-4.0)
We kunnen helemaal niet letterlijk terug naar de middelleeuwen. En dat kijkje in de eigen keuken, blijkt ook niet letterlijk te zijn, noch stonden de mensen onmiddellijk na de Franse presidentsverkiezingen met hun armen wijd gespreid te wachten op de nieuwe Franse president om hem eens stevig te knuffelen.
Er is iets anders aan de hand. Dat wordt in voorbeelden als deze twee nog duidelijker:
Ik sta soms letterlijk in de brand, dan heb ik het zo warm ineens (hier)
En nog eentje, waarin gespeeld wordt met de oorspronkelijke idiomatische uitdrukking, zich groen ergeren:
Toch komt het voor dat inwoners zich letterlijk groen en geel ergeren aan overhangend groen. (hier)
Natuurlijk staat de bezoeker van het forum niet letterlijk in brand, en laten we maar hopen dat de inwoners niet écht geel en groen uitslaan. Bedoeld is het heel erg warm hebben of zich heel erg ergeren. De betekenis van letterlijk verschuift, en het woord wordt als intensiveerder of hyperbool gebruikt. Door letterlijk toe te voegen, versterkt de spreker het spreekwoord. Dat gebruik van letterlijk ergert sommige mensen enorm (hier) net als veel taalveranderingen.
Maar je kan het natuurlijk ook gewoon opmerken en beschrijven. Wat blijkt: in het Engels vindt een gelijkaardige betekenisverschuiving plaats, wat de makers van het Merriam Webster woordenboek ertoe leidt in een langer artikel (aanrader!) te traceren welke attestaties er te vinden zijn. Ze concluderen met een knipoog:
Literally every modern dictionary includes a definition for the metaphoric or intensifying sense of the word literally.
Hoe het in het Duits zit? Zelfs al breek ik letterlijk mijn hoofd, ik vind niet zoveel voorbeelden als in het Nederlands. Ook een knipoog.
Die