Het idee over het woord ‘twist’ te schrijven werd eind vorig jaar geboren, toen de ‘Pietse twisten’ in Nederland weer volop aan de gang waren. ‘Pietse twisten’, dat klonk zeer naar vertrouwde geluiden uit de Nederlandse geschiedenis, de ‘Hoekse en de Kabeljauwse twisten’ namelijk. In de late middeleeuwen woedde deze partijenstrijd op het gebied van het graafschap Holland. De ‘kabeljauwen’ waren de aanhangers van het Beierse huis Wittelsbach dat in de veertiende eeuw het regentschap over Holland verkreeg. Omdat het Beierse wapen aan de schubben van een vis doet denken, kozen de aanhangers van deze partij de geuzennaam ‘kabeljauwen’ (voor geuzennaam zie ook Kom uit de kast).
Holland, goudgulden van Willem van Beieren als Willem V, Graaf van Holland, (1346-1389). (Auteur: Numisantica, CC-BY-SA-3.0-NL).
Hun vijanden bewezen meteen creatief taalvermogen door zich ‘hoeken’ te noemen, omdat men met hoeken (= haken) de kabeljauwen kon vangen. Net als in andere gebieden van het laatmiddeleeuwse Europa waren deze burgertwisten langdurig, wreed en – zinloos. Als de twistfakkel in de samenleving eenmaal ontstoken was, kon zij alleen met grote moeite weer worden geblust. Maar dat kennen we ook van huidige burgeroorlogen. De ‘Hoekse en Kabeljauwse twisten’ eindigden trouwens met de befaamde ‘Zoen van Delft’, die (vroeger) zeer tot de verbeelding van Nederlandse scholieren sprak. Maar in tegenstelling tot wat zij vermoedden, gaven de twistpartijen in 1428 elkaar geen smakkende zoen (D. Kuss) in het Delftse Prinsenhof (dat toen nog een nonnenklooster was), maar het woord betekent hier gewoon vredesverdrag (van verzoenen).
Een blik in het Woordenboek der Nederlansche Taal laat zien dat ‘twist’ en ‘twisten’ in de zin van tweedracht en ruzie maken in het Nederlands heel productief zijn, veel vruchtbaarder zelfs dan in het Duits, waar het woord ‘Zwist’ volgens het Grimmsche Wörterbuch ook nog uit het Nederlands of Nederduits is afgeleid. Het was in de zestiende eeuw nog vrij onbekend, zodat Luther voor zijn bijbelvertaling ‘Hader’ in plaats van ‘Zwist’ gebruikte. Is dit in tegenspraak met de stelling van de altijd naar verdraagzaamheid strevende Nederlandse volksaard?
Wernigeroder (Schaffhausensches) Wappenbuch; Süddeutschland 4. Viertel 15. Jh. (Bayerische Staatsbibliothek München, Cod.icon. 308 n. Wappen Herzog von Holland (Straubing-Holland), CC BY-SA 3.0)
Een neiging tot harmonie die we laatst weer in het nieuwe boek van Herman Pleij historisch konden zien groeien (met de focus trouwens op de late middeleeuwen. Zie ook Moet kunnen! in deze blog)? (Over ‘volk’ en ‘volksaard’ zie het blogartikel van Philipp Krämer ‚Vollekenbond‚).
In ieder geval zijn er ook talloze Nederlandse spreekwoorden, waarin het woord ‘twist’ wordt gebruikt. Ik kies hier voor het laatmiddeleeuwse ‘Outheyt ende joncheyt sijn II dinge, die altoos twisten onderlinghe, want so wat die jooght doet, dunct quaet den ouden, al wert goet‘ (‚Ouderdom en jeugd zijn twee dingen die altijd ruzie hebben. Want wat de jeugd doet lijkt verkeerd in de ogen van de ouden, al is het juist‘.) En zelfs in de traditionele keuken heeft twist ingang gevonden, ik las over een ouderwets Limburgs of Brabants gerecht met de naam ‚twist en tweedracht‘, namelijk erwten en bonen die samen in één pan worden gekookt.
Een andere strekking heeft ‚twist‘ in de weverij. Daar betekent het een draad die uit een bepaald aantal vezels ineengedraaid wordt. Daaruit kan o.m. de ‚twist‘ als een stofsoort ontstaan. Maar het draaien van een draad laat ook andere associaties toe: bij het Engelse ‚tongue twister‘ wordt kennelijk de tong omgedraaid (Nl: tongbreker; D: Zungenbrecher). En van het draaien van je bovenlichaam afgeleid is dan weer de ‚twist‘, die onze ouders zo graag dansten. (Zie de ‚Twisties-Twist-les‘; met dank aan J. Ridderbeekx) Uit ‚twist‘ kan dus ook vermaak voortkomen! Dit zie je ook in de Spaanse en Vlaamse twist die dus niet terugverwijst naar de Nederlandse Opstand en de burgertwisten, maar naar de variant van een spel, in Duitsland bekend onder de naam ‚Gummitwist‘ (in Oost-Duitsland trouwens ‚Gummihopse‘, misschien om het Engels-Amerikaanse ‚twist‘ te vermijden?; Nl: elastieken).
Ik eindig graag met nog twee spreekwoorden: ‚Twist verkwist‘ en (zo’n beetje dezelfde strekking) ‚‘t is een ongelijke twist, zoenen of oren afsnijden‘.
Tags: Geschichte
Die