Freie Universität Berlin

Seit kurzem haben auch an der FU wieder die Vorlesungen und Seminare begonnen. Wir bemühen uns natürlich stets, die Lehrveranstaltungen spannend und unterhaltsam zu gestalten. Trotzdem kommt es gelegentlich vor, dass jemand heimlich auf die Uhr schaut und den Kurs ein wenig vervelend findet. Wenn unsere Lehre nicht gut ankommt, finden wir das selbst wiederum auch vervelend.

Verveelt zich. (Harlequeen, CC-BY-2.0)

Dozent und Student teilen in dieser Situation zwar dasselbe Wort – ze vinden het vervelend -, aber keineswegs dasselbe Gefühl. Für den Lehrenden ist die Situation ärgerlich, für den Studenten dagegen langweilig. Im Niederländischen können diese beiden Bedeutungen unterschiedlich Facetten desselben Begriffs sein. Normalerweise ergibt sich aus dem Kontext, in welche Richtung die Empfindung geht:

Dit feestje is echt vervelend!

Es ist zwar vorstellbar, dass jemand eine Party ärgerlich findet, z.B. weil sie zu laut ist und stört. Aber häufiger dürfte es vorkommen, dass der Sprecher sich langweilt, weil keine Stimmung aufkommen will.

De trein is vandaag alweer te laat. Dat vind ik echt vervelend!

Sicher ist es langweilig, wenn man auf einen verspäteten Zug warten muss. Trotzdem überwiegt in diesem Fall wohl der Ärger über die unzuverlässige Bahn.

Verveelt zich ook. (Puput, CC-BY-SA-3.0)

Die Etymologie von vervelend ist erstaunlich simpel. Sie geht zurück auf veel, und das erklärt auch die breite Verwendbarkeit des Wortes. Es kann bei allen Dingen und Lagen benutzt werden, bei denen einem etwas zu viel wird: Es ist vervielend. Neben Langeweile und Ärger kann das zum Beispiel auch zutreffen, wenn einen etwas stört oder nervt, sei es eine herumschwirrende Fliege oder een vervelende vent (ein nerviger Typ).

Einen ähnlich vielseitigen Begriff kennen die skandinavischen Sprachen. Auch das norwegische kjedelig oder das dänische ked und kedelig haben dieselben beiden Bedeutungsrichtungen wie vervelend:

Så kjedelig at toget er forsinket! (Wie nervig, dass der Zug verspätet ist!)

For en kjedelig film! (Was für ein langweiliger Film!)

Die Wortherkunft soll auf die ursprüngliche Form keef zurückgehen – wie recht oft bei den skandinavischen Sprachen eine Entlehnung aus dem Niederdeutschen. Dass es hier ein ähnliches Bedeutungsfeld gibt wie im Niederländischen, ist also nicht völlig überraschend. Vielleicht muss man nicht unbedingt so weit gehen, über „lexikalische Ingwäonismen“ zu spekulieren, denn das Englische kennt zum Beispiel keinen gesammelten Begriff für langweilig und ärgerlich. (Ob es im Friesischen so ein Wort gibt, weiß vielleicht jemand unter unseren Lesern.)

Verveelt zich nog meer. (Hikmetse, CC-BY-SA-3,0)

Gegen eine übertriebene ingwäonische Interpretation spricht auch, dass im Französischen solche Bedeutungen gebündelt werden können. Zwar benutzt man ennuyant praktisch ausschließlich für langweilig. Das zugehörige Verb ennuyer oder das Substantiv ennui sind aber viel breiter, von Sorge und Kummer über Ärger bis hin zu Langeweile.

Sobald die Begriffe reflexiv werden, bleibt allerdings nur noch eine Bedeutung übrig. Egal ob zich vervelen, å kjede seg oder s’ennuyer – wenn man sich selbst zu viel wird, kann es nur um Langeweile gehen.

Das soll nun aber genug sein an Überlegungen über einen einzelnen Begriff. Es wird sonst wirklich vervielend.

Heilige Elisabeth nog aan toe!
Dit is een verkapte vloek – vergelijk: verdomd nog aan toe! (verdammt noch mal)

Geen idee of er ooit een einde komt aan deze waterserie; soms komt-ie me mijn neus uit! (hängt mir zum Halse heraus)
De heilige Elisabeth viert haar naamdag op 19 november en tot drie keer toe werd het waterland, het kikkerland (nasses/nasskaltes Ländchen), Nederland dus, overspoeld.

Elisabeth van Hongarije (Vincent de Groot, CC-BY-2.5)

De eerste Sint-Elisabethsvloed was op of rond 19 november 1404. De overstromingen vonden vooral plaats in Vlaanderen en Zeeland. De Belgische kust kreeg daardoor zijn definitieve vorm. De Sint-Elisabethsvloed van 1421 was een watersnoodramp in de graafschappen Zeeland en Holland. De derde Sint-Elisabethsvloed trof van 18 op 19 november 1424 vooral alweer Zuidwest-Nederland.

En dan hadden we nog verschillende overstromingen die naar Allerheiligen (1 november) vernoemd werden. De laatste Allerheiligenvloed hadden we in 2006. Bekijk onder aan deze webpagina eens de talloze jaren waarin NL door het water geteisterd (heimgesucht) werd!

De laatste écht rampzalige (katastrophale) overstroming kunnen we niet aan Liesbeth of andere heiligen toeschrijven. Die vond plaats in de nacht van zaterdag 31 januari (Beatrix werd 15 jaar) op zondag 1 februari 1953 en betrof alweer het zuidwesten van Nederland. Deze overstroming is de geschiedenis ingegaan als de watersnoodramp.

Misschien nog wat woordenschat voor het geval dat u deze pagina aanklikt. Eb en vloed noemen we het getij (die Gezeiten). Het springtij is Springflut. Het gevolg van deze ramp waren de Deltawerken. De zeearmen, met uitzondering van de Westerschelde (Antwerpen), moesten afgesloten worden: handen uit de mouwen, werk aan de winkel! Daar kom ik nog wel eens op terug.

Kortom, het was door de eeuwen heen een kwestie van erop of eronder (alles oder nichts).

En dat is ook de titel van een mooi BOEK (voor 12-jarigen en ouder) van Anne Pek, prachtig geïllustreerd door Irene Goede, dat ik van harte aanbeveel: sinterklaas en de kerstman komen eraan!

Ein einfach gestrickter Durchschnittsfranzose teilt die Welt in drei Zonen ein: Paris, Provinz, Ausland. Die „Provinz“, das ist nicht nur ein geographischer Begriff für „ganz Frankreich außer Paris“, sondern damit verbindet man ein ganzes Bündel an Vorurteilen. Die Menschen dort, so behauptet man, seien hinterwäldlerisch, von Modernität und Weltläufigkeit unberührt, aber auch authentisch und erdverbunden. Kurz gesagt: provinziell.

All das sind selbstverständlich unfreundliche Unterstellungen – aber auch eine unfreundliche Unterstellung muss man gelegentlich erklären. Woraufhin ich, um dieses Konzept in niederländische Worte zu fassen, den Neologismus provincieel ersann. Etwas robuster könnte man natürlich behaupten, es war einfach ein Fehler und keine neue Wortschöpfung. Aber es gab dabei einen Hintergedanken.

Meiner Meinung nach war nämlich provincieel keineswegs dasselbe wie provinciaal. Genauso wenig wie provinziell dasselbe sein sollte wie provinzial. In meinem individuellen Lexikon gab es zwei ganz klar unterscheidbare Kategorien: provinzial bzw. provinciaal sollte ein neutraler Begriff sein für „mit Bezug zu einer Provinz“ – also mit administrativer, politischer oder geographischer Bedeutung. Das erschien mir schlüssig, wenn man an die Provinciale Staten denkt, also die Parlamente der niederländischen Provinzen. Den Abgeordneten möchte man nicht unbedingt pauschal unterstellen, dass sie alle provinziell denken, aber sie sind Vertreter in einem provinzialen Gremium. Provincieel bzw. provinziell sollte nach meiner Vorstellung eine Geisteshaltung sein, nämlich genau das, was man in Paris der restlichen Republik unterstellt.

Keineswegs provinzielle Architektur: Das provinciehuis von Limburg in Maastricht. (J.I.Borissoff, CC-BY-3.0)

Der Haken bei der Sache ist leider: provincieel und provinzial gibt es nicht.

Auf Deutsch existiert die kirchliche Amtsbezeichnung eines Provinzials, der ebenso auf Niederländisch provinciaal heißt. Auch eine deutsche Versicherung nennt sich so. Als Preußen noch in Provinzen eingeteilt war, war dieser Begriff etwas geläufiger, aber heute scheint er in Vergessenheit geraten zu sein. Im Niederländischen ist alles provinciaal, also sowohl die Zuschreibung an das vermeintlich zurückgebliebene Landvolk als auch die höchstoffiziellen Institutionen und Verwaltungsbegriffe der Provinzen.

Mein individuelles Lexikon hat eine Unterscheidung geschaffen, die vermutlich in dieser Eindeutigkeit nur meine eigene Erfindung war. Eine Unterscheidung, die ich weiterhin höchst notwendig finde. Jedenfalls zumindest im Zusammenhang mit den Niederlanden und Belgien, wo es schließlich auch heute noch die Verwaltungsebene der Provinzen gibt. Trägt es nicht bloß zur Politikverdrossenheit bei, dass man keine Möglichkeit hat, zwischen Provinciale Staten und provinciële staten zu differenzieren?

F. van Os, PD-user

U hebt de titel gelezen en denkt natuurlijk dat dit een bijdrage van Philipp Krämer is. Mis! Ik aap hem gewoon na en verdraai ook eens een paar woorden, mag vast wel.

Laten we eens ter uitbreiding van de woordenschat en om een paar idiomatische uitdrukkingen aan de man of vrouw te brengen van de jeans uitgaan.
De spijkerbroek wordt in het Duits naast Jeans ook Nietenhose genoemd – in beide talen wordt naar het klinknageltje (Niete oder Niet) verwezen dat de stof op bepaalde punten (zakken) extra goed bij elkaar houdt. Dat daar in het Nederlands een heuse spijker (Nagel) van wordt gemaakt: soit! De Nederlandse „niet“ (ook klinknagel genoemd) betekent Niete of Niet. Nietjes zijn ook kleine metalen beugeltjes die Duitsers Heftklammer noemen, niet te verwarren met de paperclip [pe­pər­klɪp]; dat is namelijk een Büroklammer.

Kunt u nog volgen? Dan gaan we door met de Nederlandse spijker of nagel (in veel gevallen synoniem). Er zijn vergelijkbare uitdrukkingen: spijkers met koppen slaan (Nägel mit Köpfen machen) of de spijker op de kop slaan (den Nagel auf den Kopf treffen, ins Schwarze treffen). Maar terwijl Nederlandstaligen spijkers op laag water zoeken, betreiben de buren rechts Haarspalterei. Het woord haarkloverij in dezelfde betekenis kennen we overigens ook. Een sigaret is in beide talen een nagel aan je doodskist (Sarg).

Alles goed en wel (so weit, so gut) maar … als we in de geschiedenis duiken vinden we nog een andere nagel, eentje waarmee de VOC behoorlijk geld heeft verdiend: de kruidnagel (*Gewürznagel) die in het Duits schijnbaar de naam van een bloem draagt: Nelke.

(Mayer Bruno, CC-BY-SA-3.0)

Het woord Nelke is echter afgeleid van negellī(n), nagelken, een dimunitief van Nagel.
We hebben hier dus te maken hebben met een Duits verkleinwoordje als vertaling voor onze fiere Nederlandse kruidnagel!

De herkomst van het woord anjer (Nelke) ligt in het duister. Over de Oranje-betekenis van de witte anjer heb ik het al eens gehad. Ik krijg nog wel eens op 8 maart (internationale vrouwendag) een bosje rode anjers cadeau van vrienden die zich de Portugese anjerrevolutie nog herinneren.

Nootmuskaat, kaneel, kruidnagel en foelie (Tropenmuseum, CC-BY-SA-3.0)

Maar terug naar het woord kruiden, naar de specerijen (Gewürze).

Het gaat hier dus niet over tuinkruiden (Kräuter) zoals rozemarijn, tijm (Thymian), bieslook (Schnittlauch), oregano, majoraan of marjolein, daslook (Bärlauch) of basilicum, maar over specerijen zoals kruidnagelen/kruidnagels, kaneel (Zimt), foelie (Mazis, Muskatblüte) of nootmuskaat. Foelie is in Duitsland niet te krijgen. Ik heb het tenminste nooit kunnen vinden.

Vroeg of laat kom je in Nederland altijd wel (vanwege tuinkruiden, specerijen of anderszins) bij Albert Heijn terecht, bekend voor vlotte reclamespreuken als

’s Lands grootste kruidenier blijft op de kleintjes letten.

Een kruidenier is een Lebensmittelhändler of een Lebensmittelgeschäft. Toen AH in België vestigingen opende (ten tijde van de vorige koning) luidde het: Bij deze Albert bent u koning…  niet slecht! In plaats van ham (Schinken) werd hesp aangeboden, zwarte worst in plaats van bloedworst; en in de schappen (Regale) extra ruimte voor het Belgische bier (geen Heineken-imperialisme). Ook voor het in Nederland nagenoeg (nahezu) onbekende broodsmeersel speculoospasta kan de zuiderbuur bij deze noorderbuur terecht.
Verheugend veel variatie voor een Hollandse kruidenier!

Terug naar het begin.
Waarom we allemaal (behalve de Belgen dan – waarom eigenlijk?) minstens 1 spijkerbroek in de kleerkast (Kleiderschrank) hebben, legt designhistoricus prof. dr. Timo de Rijk (TU Delft, Universiteit Leiden) hier uit.

Wer höflich sein will, muss leiden. Im kommunikativen Umgang ist es eine Sache des guten Tons, dass man sich beim Sprechen ein wenig Mühe gibt, wenn man dem Gegenüber Wertschätzung vermitteln möchte. Deshalb sind Höflichkeitsfloskeln oft relativ lang und umständlich. Ein Paradebeispiel ist die Grußformel, mit der man im Französischen einen geschäftlichen Brief abschließt: „Veuillez agréer à l’expression de mes sentiments les meilleurs“ (oder eine der zahlreichen Abwandlungen) – Sinngemäß: „Würden Sie bitte den Ausdruck meiner allergrößten Hochachtung entgegennehmen.“

Auf der anderen Seite hat man nun wirklich nicht ständig die Zeit und Muße, solche Satzmonstren zu äußern. Erst recht nicht in der gesprochenen Sprache. Das erkennt man sehr schön an den verschiedensten Möglichkeiten, “bitte” zu sagen. Viele Sprachen nutzen dazu eines von zwei Hauptmustern. Die erste Möglichkeit ist eine Formulierung mit der Aussage, dass man selbst der Bittsteller ist, etwa mit Ableitungen von „ich bitte“:

bitte (Deutsch)

prego (Italienisch)

proszę (Polnisch)

palun (Estnisch)

kérem (Ungarisch)

Das Subjekt ist hier längst verschwunden, erst recht in pro-drop-Sprachen wie Italienisch oder Estnisch, in denen es sowieso bei eindeutig konjugierten Verben ganz wegfallen kann.

Als zweite Möglichkeit äußern andere Sprachen die Hoffnung, der Angesprochene möge Großzügigkeit walten lassen und der Bitte stattgeben, zum Beispiel:

please (Englisch, von „if you please“: „wenn es dir/Ihnen beliebt“)

s’il te / vous plaît (Französisch, ebenso)

vær så god (Norwegisch: „Sei so gut“)

ole / olkaa hyvää (Finnisch, ebenso)

faz / faça favor (Portugiesisch: „tu mir / tun Sie mir den Gefallen“, oder wie Spanisch „por favor“)

Oft gibt es mehrere Formen, abhängig davon, ob eine oder mehrere Personan angesprochen werden und gesiezt oder geduzt wird. Bei den Sprachen, die mit der ersten Person Singular (”ich bitte”) arbeiten, ist das nicht notwendig.

Zusätzlich muss man unterscheiden zwischen dem ”bitte”, wenn man selbst jemandem etwas gibt, und dem ”bitte”, wenn man etwas haben möchte. Das Muster mit den ”sei so gut”-Phrasen ist in manchen Sprachen nur im zweiten Fall möglich. Die skandinavischen Sprachen und Finnisch kennen das „sei so nett“ aber auch dann, wenn man jemandem etwas anbietet oder überreicht.

Diesem Muster folgt, bis heute relativ transparent, natürlich auch das Niederländische alsjeblieft / alstublieft (“wenn es dir/Ihnen beliebt”) und mit wann ech gelift auch das Luxemburgische – bei dieser enorm auffälligen Ähnlichkeit möglicherweise gar als Lehnübersetzung aus dem Niederländischen oder zumindest aus dem Französischen.

Von als het je belieft zu alsjeblieft ist eine große Portion Lautmaterial verloren gegangen. Das ist wenig überraschend bei einer Formel, die man täglich Dutzende Male verwendet. Und die Sprachgemeinschaft geht inzwischen schon deutlich weiter. In jüngster Zeit hört man häufig sowohl die geduzte Form asje [aʃə] als auch die höfliche Form alstu [asty]. Diese beiden Varianten spiegeln sich sozusagen in den längst bestehenden Aussagen dank je und dank u.

„Asje-asje-alsjeblieft“ könnte auch der Bettler von Theo van Doesburg sagen. (geheugenvannederland.nl, PD)

Man kann davon ausgehen, dass die Kurzformen asje und astu kontextgebunden sind. Ein Kellner in Holland nutzte sie beispielsweise an einem größeren Tisch beim Austeilen der Getränke als lockeres “bitteschön” bei jedem einzelnen Glas, das er hinstellte. Überreicht man jemandem ein großzügiges Geburtstagsgeschenk, würde ein hingeworfenes asje wohl unpassend wirken.

Die Kurzform dient zusätzlich auch der Verstärkung wenn man eine Bitte ganz dringlich wiederholt: asje-asje-asjeblieft (siehe Twitter; Deutsch wohl ungefähr: bittebittebitte). Die ausführliche Form am Schluss noch einmal zu realisieren, scheint aber auch schon optional zu sein, wie eine andere Twitter-Userin mit asje asje asje demonstriert. Die Häufigkeit der Wiederholung ist dabei potenziell unendlich. Ein User bringt es auf fünfmal asje plus einmal alsjeblieft.

Intuitiv könnte man vermuten, dass ein einzelnes asje nur möglich ist, wenn man jemandem etwas gibt und nicht, wenn man etwas haben will. Es wäre naheliegend, dass man sich mehr Sprechaufwand macht, um etwas zu erreichen als wenn man nur formelhaft einen Dank erwidert. Aber auch hierfür gibt es schon Gegenbeispiele auf Twitter:

Volg me asje ik ben fan van je, en je muziek!

Ob so eine Äußerung im mündlichen Umgang auch möglich ist, müssen diejenigen beantworten, die häufiger mit progressiven Sprechern in Kontakt sind. Twitter fördert schließlich schon durch die begrenzte Anzahl von Zeichen solche Verkürzungen. An sich scheint aber eine ungezwungene Äußerung wie “Wil je asje het raam dichtdoen?” nicht unmöglich.

Der Clou bei asje und alstu liegt vor allem darin, wie genau die Formel verkürzt wird. Bei bitte fällt beispielsweise das Subjektpronomen ich weg, vielleicht auch andere Satzteile wie dich darum. Ähnlich sind if und you beim Englischen if you please verzichtbar. Auch das niederländische dank u hat die Hauptaussage bewahrt und nur das ik getilgt. Übrig bleibt immer das wichtigste bedeutungstragende Element, hier also eine Verbform. Das Niederländische macht es bei asje und astu genau umgekehrt und streicht das Verb. Übrig bleibt wenn du oder wenn es Ihnen. Deutlicher könnte man kaum machen, dass es nur noch um eine pragmatische Konvention geht. Denn ob es den Angesprochenen beliebt, ist den Sprechern bei den allermeisten Bitten im täglichen Leben völlig schnuppe.

We gaan vandaag naar Curaçao, sinds 2010 een autonome staat in het Koninkrijk der Nederlanden. Katootje is in dit geval de naam van een rooi: de rooi is op de Ne­der­land­se Be­ne­den­wind­se (unter dem Wind) Ei­lan­den een droog ri­vier­dal dat na zwa­re re­gen eni­ge tijd wa­ter be­vat, afgeleid van het Spaanse arroyo [beek­je], leert Van Dale.

George Maduro (Erfgoed in Beeld, CC-PD-Mark)

Het prachtig gerestaureerde landhuis Rooi Katootje, uitgebreid met een moderne bibliotheek, is tegenwoordig zetel van de S.A.L. (Mongui) Maduro Foundation.

Maduro is een naam die onlosmakelijk met Curaçao (en met Nederland) verbonden is: het is de naam van een van oorsprong Sefardisch-Joodse familie. De Antilliaan George Maduro studeerde aan de Leidse universiteit. Tijdens de bezetting was hij actief in het studentenverzet (Widerstand). Hij heeft Dachau niet overleefd.

Foto: JR.

Ter nagedachtenis aan hun zoon financierden de ouders de aanleg van het attractiepark Madurodam, een Nederland in het klein.

Maduro is ook de naam van een bank. Deze advertentie vond ik in het Curaçaose dagblad Amigoe: de Maduro & Curiel’s Bank deelt mee dat vanwege Jom Kipoer (Grote Verzoendag), de belangrijkste Joodse feestdag, de filialen gesloten blijven, behalve op Hato (de luchthaven). Ook de bankomatiko (mooi woord!) blijft open.

In Amigoe-Ñapa van 9 oktober jl. stond een interessant artikel van Aart G. Broek over de verdiensten van de Curaçaoënaar Percy Cohen Henriquez (1909-2000), zoon van Maurice Cohen Henriquez en Ida Maduro Lopez. Diens (dessen) persoonlijk archief zal worden ondergebracht in de S.A.L. ‘Mongui’ Maduro Bibliotheek, op Rooi Katootje dus. Het artikel kunt u hier nalezen.

In onze reeks over water ontbreekt nog de wal. Maar heeft een wal (Nl.) iets te maken met water? Jazeker! Kijk maar eens naar het water rond het Gentse Gravensteen op de foto. Is een wal dan geen Wall (Dt.) of wall (E.)?

De wal rond het Gravensteen gezien vanuit Sint-Widostraat (Michiel Hendryckx, CC-BY-SA-4.0)

Voor het Duits kijken we wat Duden zegt:

der Wall: Aufschüttung aus Erde, Steinen o.ä. mit der ein Bereich schützend umgeben oder abgeschirmt wird

en we onthouden dat het om een verhoging gaat die voor bescherming of tenminste afscherming zorgt. Geen water.

Voor het Engels is volgens Oxford de eerste betekenis gelijkaardig, en de tweede geeft een afgeleide, erg courante betekenis:

a long vertical solid structure, made of stone, brick or concrete, that surrounds, divides or protects an area of land
any of the vertical sides of a building or room

Ook hier: geen water. Nochtans stammen het Nederlandse, Duitse als Engelse woord van hetzelfde Latijnse woord, vallum. De meest algemene betekenis „langgerekte versterking“ is in het Duits en Engels enkel blijven bestaan voor een „verhoogde versterking“, dus een muur of een stadswal. De bekende Wall Street was oorspronkelijk ook een Walstraat, daar liep namelijk een versterking die de Nederlanders rond een deel van de stad had aangelegd ter verdediging tegen de Engelsen en de Indianen. (Meer over Nederlandse woorden in het Engels in Yankees, cookies en dollars van Nicoline van der Sijs.)

In het Nederlands wordt het woord wal deze langgerekte versterking ook gebruikt voor de versterking van een waterkant, en bij uitbreiding voor die waterweg zelf. In Amsterdam zijn bijvoorbeeld de Kloveniersburgwal en de Oudezijds Achterburgwal grachten. Een wal kan tevens „oever“ of „kade“ betekenen (Dt. Ufer, Kai) en is dan de begrenzing van water. Aan wal gaan is in het Duits an Land gehen.

Wordt het woord in het meervoud gebruikt (ook diminutief: de walletjes) en bent u in Amsterdam, dan verandert de betekenis ook nog eens helemaal! Op de Amsterdamse walletjes vind je géén burchten of ridders, wél rode lichten en achter de ramen prostituees. De wal komen we ook tegen in een hele reeks idiomatische uitdrukkingen.

Ik steek van wal (Dt. ich starte, ich lege los). Vindt u ook, zoals in dit opiniestuk, dat Griekenland niet van twee walletjes kan eten (Dt. +/- sich die Rosinen herauspicken)? Vindt u dat het walletje bij het schuurtje moet blijven, dat men niet meer moet uitgeven dan men kan verantwoorden? Of raakt deze mening kant noch wal (Dt. vollkommen absurd sein)?

De beste stuurlui staan aan wal (Dt. +/- kritisieren ist einfacher als besser machen), we kijken dus uit naar jullie aanvullingen.

P.S. Het walletje bij het schuurtje laten of het walletje moet bij het schuurtje blijven vind ik snel en verschillende keren in Nederlandse kranten, maar lijkt in de Belgische niet voor te komen.

Een kreek (vgl. Eng. creek) is in Nederland een klein, smal, veelal stilstaand, niet gegraven water, leert Van Dale. Maar in Suriname is het een kleine rivier. Het bekendst is wellicht Colakreek: daar gingen tijdens de Tweede Wereldoorlog de Amerikanen, die in de toenmalige kolonie een oogje in het zeil hielden (bauxiet en zo), graag pootjebaden. Het water van de kreek is even bruin als het bekende drankje, maar lang niet zo ongezond: de kleur is van natuurlijke (bladeren) oorsprong (constante zuurgraad).

Colakreek in Berlijn (Foto: JR)

In Colakreek ben ik niet geweest maar een paar kilometer verderop, in Berlijn, is het kreekwater net zo bruin (foto) en je komt er geen toerist tegen, behalve dan die ene mevrouw wier (deren) Hollandse grootvader in het begin van de vorige eeuw aan de Paramaribose Waterkant door een hups De la Parra-meisje werd bekoord (bezaubert).
En die ene meneer, wiens (dessen) verre voorvader aandelen in de VOC had en die nu nog dikke 9 (negen) euro per jaar aan rente (Zinsen) vangt. Hij had lang gespaard voor zijn reis naar de West!
Die, inderdaad niet zo mooie, brug leidt naar de Berlijnse begraafplaats in het bos. Ook in de regentijd moet er wel eens iemand begraven worden.

In de hoofdstad Paramaribo ligt de Sommelsdijckse Kreek, genoemd naar Cornelis van Aerssen van Sommelsdijck: gouverneur van Suriname van 1683 tot 19 juli 1688: toen werd hij vermoord.

Trens op de plantage Berlijn (Tropenmuseum, CC-BY-SA-3.0)

Een trens (vgl. Eng. trench) is een gegraven waterloop in Suriname. Het noorden van Suriname is een waterrijk, modderig gebied: aangeslibd land. En om dit land bewoonbaar, resp. vruchtbaar te maken zijn er talloze trenzen gegraven (kanalen, kanaaltjes, sloten dus). Je zou je soms in Nederland kunnen wanen, ook vanwege de talloze sluizen, ware het niet dat het klimaat zo volkomen anders en de bevolking nóg kleurrijker is.

Geen idee of er wel eens oude koeien in de trens belanden. Maar toen ik er was, moest de taxi van Zanderij (luchthaven) naar Paramaribo een omweg maken: twee auto’s in de trens!

Over de greppel kan ik kort zijn: het is een ondiepe sloot, gegraven ter afvoer van overtollig water.

De vaart is een synoniem voor kanaal. Daar zou ik dus ook kort over kunnen zijn, ware het niet dat er nog een paar andere betekenissen zijn; en er liggen ook wat germanismen op de loer.

Moe? Een beetje vaart minderen (Geschwindigkeit drosseln) – dan gaat het wel weer.
De tijd uit het oog verloren? Dan moet je vaart maken (opschieten), dan ga je in vliegende vaart naar het werk.

Maar als je met een vaart(je) over de snelweg (NL) of autostrade (B) naar een vakantieoord onderweg bent, ben je altijd nog aan het rijden en niet aan het varen! Het werkwoord varen is gereserveerd voor verkeer op het water. Rijden doe je overigens ook altijd zelf: je zit zelf achter het stuur. Met de taxi, de bus of de metro ga je naar je doel. Gek genoeg kun je wel treinen naar Maastricht of vliegen naar Paramaribo en daarbij een lekker boek lezen, een roman of detective (Krimi) met veel vaart (flott geschrieben) bijvoorbeeld.

Gezakt voor je literatuurexamen over de Tachtigers? Herkansing? Maak je geen zorgen, het zal zo’n vaart niet lopen (so schlimm wird es schon nicht kommen). Citeer terloops (beiläufig) Lodewijk van Deyssel: «wij willen Holland hoog opstoten midden in de vaart der volken» (gezielt zu einer repräsentativen Position verhelfen). Succes verzekerd!

Plassen in Suriname (Forrestjunky, CC-BY-SA 3.0)

En nu de plas.
Kent u de Loosdrechtse Plassen? Dat is een bekend natuur- en watersportgebied ten noorden van Utrecht. Plas staat hier voor een meer (einen See). Die See of das Meer is de grote plas. Als het flink geregend heeft staan er plassen (Pfützen) op de straten. Voor kinderen is niets leuker dan in plassen springen.

Plassen als werkwoord kan betekenen sich im Wasser tollen, maar de hoofdbetekenis is pinkeln. Daarvan afgeleid is de uitdrukking een plasje doen; grapjassen (Witzbolde) maken daarvan: een plasje plegen (leuke alliteratie). Het werkwoord plegen komt eigenlijk alleen in de criminele sector voor: een diefstal, een overval of een moord plegen. Aan de uitdrukking abortus (Abtreibung) plegen herken je de tegenstanders. Tegenwoordig kiezen vrouwen voor abortus.

Zijn plas(je) moeten ophouden betekent: geduld moeten hebben.
En dan hebben we nog het wildplassen. Daar heeft men in Sankt Pauli (HH) – niet te verwarren met São Paulo – de ultieme oplossing voor gevonden: muren die terugplassen!

Robert Lewandowski in augustus 2014 (Bassenhoff, CC-BY-SA-2.0)

Groot nieuws in voetballand: de Pool Robert Lewandowski maakte 5 doelpunten op 10 minuten tijd voor zijn ploeg Bayern München in de wedstrijd tegen Vfl Wolfsburg (u weet wel, die ploeg waar Kevin De Bruyne speelde voor hij voor enorm veel geld verkocht werd aan Manchester City).

Uniek, spectaculair, nog nooit gezien.

Voor drie keer dezelfde prestatie door één speler in één wedstrijd, daarvoor is er een woord: hattrick. De meningen verschillen over de tijdsspanne waarop die drie prestaties moeten worden bereikt: Van Dale spreekt over een zuivere hattrick en een valse hattrick (als er tussendoor andere doelpunten gemaakt worden), Duden doet dat niet.

De spelling in het Duits en in het Nederlands is dezelfde. Maar in mijn Poolse krant zag ik dat hattrick in twee woorden geschreven:

„(…) a cztery minuty później na koncie miał już hat tricka.“ (en vier minuten later had hij tenslotte zelfs al een hattrick).

Hat trick is de nominatief in het Pools, en enkel het tweede woord krijgt de casusuitgang. Merkwaardig. Waar komt dat woord vandaan? En waarom wordt het in het Pools in twee woorden geschreven?

Van Dale helpt ons op weg. Het kunstje (E. trick) werd oorspronkelijk, in het cricketspel, beloond met een hoed (E. hat). De hoedentruc is intussen ingeburgerd in verschillende sporten en in verschillende talen, wat je bijvoorbeeld aan de spelling en de uitspraak kan zien. In het Engels krijgt hat-trick volgens het Oxford woordenboek slechts één woordaccent en een koppelteken. Er bestaan nog varianten met de losse spelling : er is bijvoorbeeld Hat Trick Strategies, een firma die businessoplossingen aanbiedt (opgelet, bobotaal!). Woorden aaneenschrijven gebeurt eerder zelden in het Engels.

In het Pools zijn er bijzonder weinig samenstellingen, vandaar hat trick. Anders is dat in het Duits, zoals bekend een kompositionsfreudige Sprache. Het woord der Hattrick wordt met een hoofdletter gespeld en als één woord geschreven. In het Nederlands, dat wel vaker tussen het Engels en Duits bengelt, is de hattrick eigenlijk een samenstelling, die echter door de meeste taalgebruikers niet meer als dusdanig zal worden herkend.

Vijf keer scoren in minder dan tien minuten, dat is zó uitzonderlijk, daarvoor heeft een taal geen woorden. Voorlopig toch. Als Lewandowski zo spectaculair blijft spelen, dan maken we er met z’n allen wel een woord voor. Maar of een Lewandowskietje doen lekker bekt?

P.S. Was Lewandowski een Nederlander, dan was Vliegende Hollander vast in de pers opgedoken. Maar op Europees niveau is het Nederlandse elftal momenteel niet echt een (hoog)vlieger.