Freie Universität Berlin

Früher war ein Gutmensch jemand, der sich zu viel gefallen lässt. Jemand, der sich selbst bei Unrecht oder Gewalt nicht wehrt. Inzwischen ist der Gutmensch ein Kampfbegriff der Nationalempörten und der „besorgten Bürger“. Längst ist aus dem Vorwurf der übertriebenen Friedfertigkeit ein Vorwurf der vorsätzlichen Schädigung geworden: Der Gutmensch wehrt sich nicht nur unzureichend gegen die vermeintliche Islamisierung, sondern er befördert sie sogar, sei es aus Fahrlässigkeit oder gar aus Absicht.

In den letzten Monaten und Jahren hat die deutsche Sprache im rechtskonservativen bis rechtsextremen Milieu die eine oder andere Wortschöpfung hervorgebracht, die in Nachbarsprachen eingegangen ist. Ein besonders sichtbares Beispiel dafür war Pegida. Der Erfolg dieses Akronyms hatte zwei wichtige Faktoren: Der gerade sehr starke Trend zu Abwehrreflexen gegen „Fremde“ und die eingängige Lautstruktur. Gutmensch ist keine völlig neue Wortschöpfung dieses Milieus, wurde von diesem aber gewissermaßen okkupiert. Und mit derselben neuen Konnotation wieder an andere Sprachen abgegeben.

Im Niederländischen führt dieses Wort nun ein Doppelleben. Es wird bisweilen in seiner deutschen Form benutzt, oder aber übersetzt. Die Volkskrant ging vor ein paar Jahren der Bedeutung dieser Entlehnung nach und nutzte den ursprünglichen deutschen Begriff. Eine ähnliche Diskussion lässt sich auch auf Dänisch finden. Auf Norwegisch kann man einen Beleg auftreiben, in dem Gutmensch genutzt wird, ohne dass es erklärt werden muss.

Treffer auf niederländischen Seiten sind bei Google aber deutlich häufiger (und zwar vor allem auf Seiten aus den Niederlanden, deutlich seltener in Belgien). Was ein Gutmensch ist, wissen Niederländischsprachige schon mit größerer Selbstverständlichkeit als Skandinavier. Mindestens ebenso interessant ist die angepasste Form goedmens, anzutreffen etwa auf Twitter:

Probeer je eens in te denken dat dit op het strand van Scheveningen of Zandvoort gebeurt wat is dan je reactie goedmens #Sousse (Quelle)

gematigde moslims zijn een goedmens sprookje (Quelle)

Sucht man auf Twitter nach dem Schlagwort goedmens, zeichnet sich sehr deutlich ein klares ideologisches Feindbild ab. Bemerkenswert ist aber auch die Wortstruktur von goedmens. Das Niederländische vermeidet anders als das Deutsche Komposita aus Adjektiv und Substantiv (etwa vreemde taal vs. Fremdsprache). Die Alternative goede mens würde sich vermutlich wegen der sehr allgemeinen Bedeutung von goed nicht besonders zur festen Lexikalisierung eignen. Der direkt übersetzte goedmens behält nicht nur etymologisch sondern auch strukturell seinen deutschen Beigeschmack.

Dieser Entlehnungserfolg ist besorgniserregend: Das Deutsche exportiert rechtslastige Begriffe mit einer Leichtigkeit, die sogar morphologische Barrieren zu überwinden weiß. Glücklicherweise importiert es aber mit ähnlicher Leichtigkeit Begriffe, die Offenheit und Respekt vor Andersartigkeit zeigen. Die Ehe für alle (frz. mariage pour tous) ist ein Beispiel dafür und macht der Bezeichnung Homo-Ehe Konkurrenz (ndl. ebenso gängig: homo-huwelijk). Das Niederländische hat angesichts der Gesetzeslage in Belgien und den Niederlanden einen Wortimport wie huwelijk voor iedereen sowieso nicht mehr nötig.

De West-Vlaamse stad Ieper kende in de 12e en 13e eeuw een periode van grote bloei; het was – na Brugge en Gent – de derde stad van het graafschap Vlaanderen. In de Eerste Wereldoorlog werd Ieper vier jaar lang door Duitse troepen belegerd; vier zware aanvallen kreeg de stad te verduren zonder dat de Duitsers erin slaagden ze te veroveren. Maar de stad werd met de grond gelijk gemaakt. Het resultaat ziet u hierboven. Het mosterdgas (Senfgas) waarvan voor het eerst in 1917 rond Ieper gebruik werd gemaakt, wordt ook yperiet (Yperit) genoemd.
Ieper werd, deels met Duits Wiedergutmachungsgeld, in vooroorlogse staat hersteld. De wederopbouw duurde zo’n 40 jaar.

Menenpoort (Joskevermeuleb16, CC-BY-2.0-BE)

De Menenpoort werd door de Britten gebouwd als monument voor de 54.900  gesneuvelde soldaten en officieren van het Britse Gemenebest. Hier wordt iedere avond om 20:00 uur de Last Post geblazen door klaroeners (Zinkbläser) van de plaatselijke brandweer (Feuerwehr).

De Last Post Association en de provincie West-Vlaanderen hebben opgeroepen om op 9 juli ter gelegenheid van de 30.000e Last Post een Ode aan de Ode te brengen, een eerbetoon aan al die klaroeners …

die al 30.000 keer hun ode hebben gebracht aan de gesneuvelden, en een ode aan de wereldwijde solidariteit onder brandweerlieden.

Piëta (Drrcs15, CC-BY-SA-4.0)

In Berlijn gedenkt de Vlaamse Vertegenwoordiging de 30.000e Last Post met een plechtigheid bij de Neue Wache: een mooi idee.
Schinkels Neue Wache is de centrale Duitse gedenkplaats voor slachtoffers van oorlog en tirannie. Hier staat de Piëta van Käthe Kollwitz – haar zoon Peter sneuvelde tijdens de Eerste Wereldoorlog in Vlaanderen. In het West-Vlaamse Vladslo staan haar Trauernde Eltern.

Das Papiamentu macht mit den Niederlanden was es will – so weit, so klar. Doch was macht das Niederländische mit dem Papiamento? Es nennt es schlicht Papiaments. Und macht es sich damit relativ leicht. Auf Deutsch stehen wir bei der Benennung dieser Sprache nämlich immer vor einer Entscheidungsfrage: Schreiben wir Papiamentu (wie auf Curaçao und Bonaire) oder Papiamento (wie auf Aruba)? Der Duden kennt offenbar nur die Schreibweise von Aruba und macht zu der anderen Variante überhaupt keine Angabe.

Auf Niederländisch kann Papiaments sowohl Substantiv als auch Adjektiv sein. Im Deutschen wird es auch endlich Zeit für eine adjektivierte Form. Beim Formulieren ist es auf Dauer ziemlich anstrengend, nur die Wendung “auf Papiamentu” zu benutzen. Was spräche zum Beispiel gegen “die papiamentische Wikipedia”? Ganz nebenbei könnte man damit die Entscheidung zwischen den beiden Schreibweisen umgehen.

Briefmarke aus Aruba, also auf Papiamento mit „o“. (R. Stambaugh, PD)

Mit praktischen Benennungen ist aber die Frage nach der Definition noch nicht geklärt. Der Van Dale setzt sich dabei gehörig in die Nesseln und erklärt unter dem Lemma Papiaments, dies sei eine „mengtaal uit Portugees, Nederlands en negertalen (op Curaçao, Bonaire en Aruba)“. Mich würde interessieren, wie die Redaktion ohne zu erröten erklärt, was negertalen sind. Man erspart sich so natürlich die Mühe, den afrikanischen Anteil an der Kreolisierung genauer zu bestimmen. „Negersprachen“ sind für die Redaktion beim Van Dale anscheinend noch eine aussagekräftige Kategorie. Dass bei der Aufzählung von Basissprachen der durchaus bedeutsame spanische Anteil unter den Tisch fällt, ist dann fast nur noch eine Nebensache.

Auch eine Erklärung, was eigentlich eine mengtaal ist, bleibt das Wörterbuch schuldig. Es gibt zwar ein entsprechendes Lemma mit der Erläuterung „taal ontstaan uit de vermenging van verschillende talen“. Aber für welche Sprache trifft das eigentlich nicht zu?

Die Vorstellung der Mischung suggeriert stets, dass die betroffene Sprache durcheinander, unsystematisch und ungeordnet sei. Der Eintrag im Van Dale atmet noch gehörig den Geist des 19. Jahrhunderts. Fast muss man sich wundern, dass das Papiamento nicht als verbastering beschrieben wird. Schließlich trugen Kreolsprachen sehr lange das Stigma von „Bastardsprachen“ ohne reine Herkunft. Allerdings ist der niederländische Begriff verbastering ambivalent. Er kann einerseits Bastardisierung bedeuten, diese begriffliche Ächtung des illegitimen Kinds und alle damit verbundenen Bedeutungen, etwa hybride Tierrassen und Pflanzen. Andererseits kann damit aber auch einfach der sprachliche Vorgang der Verballhornung gemeint sein. Es fällt aus deutschsprachiger Sicht schwer, dabei nicht unwillkürlich eine Verurteilung zu spüren, die im Niederländischen aber gar nicht unbedingt beabsichtigt ist. Zwischen verbastering und verbastering liegen also Welten – ein mindestens ebenso wichtiger Unterschied wie der zwischen Papiamento und Papiamentu.

In het weekend lig ik lekker lui (faul) in mijn ligstoel op het balkon. Of ik ga even pootjebaden in de Spree. Echt luieren (faulenzen) doe ik niet want ik lees … Ik ben geen luilak (Faulpelz) – laten we dat vasthouden! Ik tuinier bijvoorbeeld ook met genoegen op mijn balkon. Tegen vijven (17:00 uur) neem ik een borrel (Aperitiv) en dan ben ik pas echt in mijn eigen luilekkerland (Schlaraffenland).

Babysitters in de 17e eeuw (PD-Art)

De comparatief van lui is luier: ja, het kan altijd nog luier! En die vriend van de vriendin van mijn vriend is het luist.

De luier is die Windel. Windeln is in het Nederlands de luier aandoen. In dit filmpje ziet u studenten van TU Delft, echte bèta’s (Naturwissenschaftler) dus, die zich voorbereiden op het bijbaantje van babysitter „zoals ze met een buitenlandse term officieel heten“, zegt Philip Bloemendal, de stem van Nederland.

Deze jongeheren in Delft zijn voor geen kleintje vervaard (lassen sich nicht einschüchtern) want ze moeten op de kleintjes letten! (auf jeden Cent sehen) en ze gaan, aldus Bloemendal, waken over baby’s, kleuters en zonodig ook huisdieren.
Herkent u het woordspel? Een kleintje is natuurlijk ook een baby, een peuter of een kleuter.

Lui kan als substantief ook Leute betekenen. Gekke lui, die Nederlanders! Vooral die schilders in de 17e eeuw! (hierboven Adriaen Brouwer)
Een ander woord met dezelfde wortels als het Duitse Leute is lieden. Het verschil zit ‚m in de maatschappelijke waardering (gesellschaftliche Wertschätzung): hebben we het over een stel matrozen, dan zijn dat zeelui; gerespecteerde politici zijn staatslieden (enkelvoud: zeeman, staatsman). Er zijn ook zeelieden, maar geen staatslui (hooguit bij de PVV).

Duitse Handwerker zijn vaklui of vaklieden… U mag het zeggen!

Onze collega’s van de Radboud Universiteit in Nijmegen bieden in augustus een zomercursus „Duitsland en zijn buurlanden“ aan. Een mooi initiatief waaraan iedereen met belangstelling voor de Duits-Nederlandse betrekkingen zou moeten deelnemen. Op een reclameflyer voor de zomercursus staat een onweerstaanbare slogan:

Doe mee en leer alle ‚ins en outs‘ van interculturele communicatie kennen!

Toen ik dit las, dacht ik: moet kunnen, het is bedoeld voor jongere mensen. Daarna dacht ik: is dit eigenlijk nog progressief taalgebruik, of komt het misschien al een beetje kunstmatig over? Is in nog in?

In behoort tot de woorden die wel predicatief maar niet attributief gebruikt kunnen worden. We kunnen in ongeveer vervangen door modern of actueel, bijvoorbeeld in deze zinnen:

Deze muziek is in.

Deze muziek is modern.

Deze muziek is actueel.

We kunnen de tweede en derde zin ook in een attributieve constructie veranderen, maar de eerste niet:

*de inne muziek

de moderne muziek

de actuele muziek

Dit verschil is op zich niet spectaculair want andere woordgroepen tonen hetzelfde fenomeen. In heeft inmiddels een verdere ontwikkeling doorgemaakt en kan nu ook een zelfstandig naamwoord zijn, zoals in de slagzin boven. Dit naamwoord komt alleen in het meervoud voor. Leer de in en out van interculturele communicatie kennen! – dit is ten eerste een slechte slogan (de bezoekers verwachten meer output dan kennis van één in en één out). Ten tweede is hij ongrammaticaal.

Shutter shades: nog „in“ of al „out“? In ieder geval „too much“. (antjeverene, CC-BY-SA-2.0)

Het Duits laat in ook in samenstellingen toe:

Neuer In-Club: In „Deine Mudda“ feiert die Szene

De bron van deze krantenkop toont heel duidelijk aan dat ook deze constructie tot een vrij speciaal onderdeel van taalgebruik behoort. De samenstelling In-Club lijkt een verbinding van bijvoeglijk + zelfstandig naamwoord. In het Nederlands is reclame voor een nieuwe in-club (nog) niet aanvaardbaar.

Het blijkt dat het gebruik van in in het Nederlands erg beperkt is, en ook in het Duits is het nog niet universeel inzetbaar. Het succes van in ligt misschien in het feit dat de Engelse afkomst niet meteen zichtbaar is. In is een voorzetsel dat het Nederlands met de andere Germaanse talen gemeen heeft. Alleen in combinatie met out wordt duidelijk dat het in de betekenis van modern, innovatief, nieuw of trendy opnieuw uit het Engels is overgenomen. Een woord wordt vlug ongeloofwaardig als het zelf de betekenis van modern heeft en bovendien door zijn Engelse afkomst het idee van moderniteit moet uitdrukken. Met andere woorden: het is vaak too much.

Zoals alle leenwoorden heeft in een beetje tijd nodig om zich in zijn nieuwe talige omgeving te ontplooien. Het heeft dus al een meervoudsmorfologie, maar nog geen morfologie voor attributieve constructies. Verdere ontwikkelingen zijn onder meer afhankelijk van het toekomstig gebruik. Als in nu al niet meer in is, zal het deze mogelijkheden misschien niet meer ontwikkelen.

Interculturele communicatie is uiteraard nog steeds in. Bij de zomercursus in Nijmegen valt er beslist niet alleen iets over ins en outs maar ook over de do’s en don’ts van interculturele communicatie te leren.

Kwakoe (Mark Ahsmann, CC-BY-SA-3.0,2.5,2.0,1.0)

Op woensdag 1 juli 1863 werd in Suriname en op de Nederlandse Antillen de slavernij afgeschaft. Groot-Brittannië (1833) en Frankrijk (1848) waren Nederland daarin voorgegaan (hoezo Nederland gidsland?). De voormalige slaven werden overigens verplicht nog 10 jaar voor hun plantageheren te werken; en deze heren kregen van de Nederlandse staat bovendien nog een aardige financiële compensatie per slaaf die ze de vrijheid moesten geven.

Op 1 juli wordt Keti Koti gevierd. Keti Koti is Sranantongo en betekent: de kettingen gebroken. U herkent in dit woord het Nederlandse ketting of keten en het Engelse cut. Een ander benaming is manspasi dey (dag van de emancipatie). Links ziet u het standbeeld van Kwakoe, de bevrijde slaaf; het werd op 1 juli 1963 in Paramaribo door de toenmalige premier Pengel onthuld. Kwakoe is een Afrikaanse naam die gegeven wordt aan jongens die op een woensdag geboren worden. De slavernij werd op een woensdag afgeschaft.

Curaçao (Charles Hoffman, CC-BY-SA-2.0)

In 1795 vond op Curaçao een slavenopstand plaats. De leiders van de opstand, Tula, Bastiaan Carpata en Pedro Wacao, werden publiekelijk terechtgesteld. Het monument rechts (ook hier keti koti) werd ter herinnering aan de slavenrevolte opgericht. Bekender is misschien het nationale slavernijmonument Desenkadena van Nel Simon. Desenkadena is Papiaments voor: verbreek de ketens (vergelijk Spaans desencadenar: van de ketting losmaken).

De Surinamer Anton de Kom, schreef in 1934 Wij slaven van Suriname, een aanklacht tegen de Nederlandse koloniale politiek. Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam hij in NL deel aan het verzet; hij overleed in april 1945 in het krijgsgevangenen- en concentratiekamp Stalag XB Sandbostel. De universiteit van Paramaribo draagt zijn naam.

Spoetnik in het Oosterpark (Foto: C. Bertram)

Het heeft lang geduurd, maar inmiddels hebben zowel Amsterdam en Rotterdam als ook Middelburg in de provincie Zeeland een slavernijmonument.

Op 1 juli is het dus feest, ook in Nederland… natuurlijk in Amsterdam (links Spoetnik, de trouwe viervoeter van een vriendin, in het Amsterdamse Oosterpark – Keti Koti 2014) maar ook in Rotterdam.

Daarnaast is er nog het Kwakoe Zomerfestival dat tijdens zes weekeinden in juli en augustus plaatsvindt.
Als u in de buurt bent, ga dan eens een kijkje nemen en maak kennis met feestvierend veelkleurig Nederland.
En neem Bello gerust mee.

Wan Switi Manspasi Dey!

Das Verhältnis zwischen Holland und den Niederlanden war vor Kurzem und vor Längerem schon Thema. Es ist nicht so schwer zu begreifen und liefert trotzdem immer wieder neuen Anlass zum Nachdenken.

Die Regierung von Curaçao zum Beispiel sieht die Insel als Teil des Reino Hulandes. (Oder auch des Reino Ulandes – die Schreibung variiert selbst auf dem offiziellen Regierungsportal.) Nun wissen wir, dass das eigentlich nicht sein kann. Wir unterscheiden schließlich gewissenhaft zwischen der Region Holland, dem gesamten Land Nederland und dem Koninkrijk der Nederlanden, dem auch die verschiedenen Teilländer in der Karibik angehören.

Hat Curaçao da etwas falsch verstanden? Glaubt man in Willemstad, dass die eigene Insel Teil des Königreichs Holland ist? Man kann davon ausgehen, dass die dortige Regierung ziemlich genau über den eigenen politischen Status Bescheid weiß. Darüber wacht schließlich nicht zuletzt in der Kas di Kòrsou (Haus von Curaçao) in Den Haag der Gevolmachtigde Minister (auf Deutsch ein bevollmächtiger Minister, auf Papiamentu der minister plenipotensiario).

Vertretung von Curaçao in Den Haag (Foto: Kabinet van de Gevolmachtigde Minister van Curaçao)

Die Lösung ist simpel: Das Papiamentu hat das geläufigere Wort entlehnt. Hulanda bedeutet schlichtweg Niederlande. Hulandes bedeutet Niederländisch. Es mag ungewohnt sein, denn auf den ersten Blick kommt uns das ungenau vor. Aber so sind Lehnwörter nun einmal: Sie schaffen sich beim Übergang in eine andere Sprache eine neue Bedeutung und scheren sich nicht unbedingt um die Semantik der Ausgangssprache. Bei Anglizismen wie Public Viewing und Bodybag hat das schon viele zur Weißglut getrieben. Während wir auf Deutsch Holländisch nur in der Umgangssprache sagen, ist Hulanda auf Papiamentu völlig korrekt.

An Differenzierung mangelt es trotzdem nicht. Die Region Holland und die beiden Provinzen können als zweite Entlehnung weiterhin einfach Holland heißen (etwa bei der Erläuterung zur Auflösung der Niederländischen Antillen in der Wikipedia auf Papiamentu).

Der bevollmächtigte Minister untersteht übrigens dem Ministerio di Asuntunan General. So niederländisch ist man dann doch: Auch wenn sich die Bezeichnung auf Papiamentu tarnt, ist es doch eine glasklare Lehnübersetzung des Ministerie van Algemene Zaken.

Worteltjes (Kander, PD-self)

Man lernt nie aus! (je bent nooit uitgeleerd) En vooral niet als je gezegend bent met kritische studenten die ergens iets oppikken en er dan het fijne (die Einzelheiten) van willen weten.

De worteltjes van oranje zouden door Nederlanders gekweekt zijn ter ere van het huis van Oranje. Daar had ik nog nooit van gehoord, en in zo’n geval ga ik allereerst te rade bij (zurate ziehen) mijn collega die historica is. Zij wees me erop dat verschillende hypotheses de ronde doen waarvan de waarheid moeilijk te bewijzen valt. Veel nationalistische interpretaties zouden pas in de 19e eeuw zijn bedacht. Al googelend kwam ik erachter (herausbekommen) dat deze oranje-worteltjeshypothese inderdaad bestaat, maar vond tevens een link naar een worteltjesmuseum in het Verenigd Koninkrijk (dat van Groot-Brittannië en Noord-Ierland) en las daar:

The orange colour took hold in Holland, it is argued, because of Dutch nationalism. This orange coloured carrot, it is said, without documentary evidence, was developed to honour William of Orange and his Royal House, because the orange variety was developed during his reign. It is myth that has been erroneously repeated so often that many people (including some historians!) believe it to be true. The closest to the truth is that the Dutch adopted orange as its the national colour and then added orange carrots to the list of items “dedicated” to the royal family. The orange carrot came first – the Royal family dedication second.

En ik vond nog iets anders: een uitzending van de Nederlandse schooltelevisie (mooi filmpje), waarin wordt beweerd dat de oranje worteltjes uit België komen [sic]. Natuurlijk waren er ook zuiderburen die Oranjegezind waren (Jan Rubens), alleen was er voor 1830 nog geen sprake van Belgen, laat staan (geschweige denn) van België.

Oké, Caesar, die wist de Belgen al te vinden…

Caesar (Meskens, CC-BY-SA-3.0)

Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque humanitate provinciae longissime absunt, minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque ea quae ad effeminandos animos pertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt.

Van hen allemaal zijn de Belgen de dappersten, omdat ze het verst verwijderd wonen van de cultuur en de beschaving van de provincia, omdat er slechts zelden kooplui tot bij hen komen en dingen invoeren die bijdragen tot het verwekelijken van de geesten, en ze vlak bij de Germanen zijn, die over de Rijn wonen, en met wie ze voortdurend oorlog voeren.

Maar we hadden het over de worteltjes van oranje. Wat zou een en ander betekenen voor Piet Hein, voor ons nationale lied…

Heb je van de zilv’ren vloot wel gehoord
De zilv’ren vloot van Spanje
Die had er zoveel Spaanse matten (Silbergeld) aan boord
En appeltjes [worteltjes?] van Oranje

De Spanjaarden zullen geen worteltjes in hun scheepsruim (Schiffsbauch) hebben vervoerd. Waarschijnlijk ook geen sinaasappels, maar daar gaat het nu niet om. En de hutspot? Een geuzenrecept?

Afrikaantjes (Algont, GFDL)

Afrikaantjes (Algont, GFDL)

Tijdens de Duitse bezetting (’40-’45) waren er goede vaderlanders, zo wordt verhaald (berichtet), die hun voortuintje beplantten met oranje afrikaantjes (links) en naar het voorbeeld van prins Bernhard een witte anjer (Nelke) in het knoopsgat van hun revers droegen. Worteltjes rijpen ondergronds: het Oranjegezind verzet (Widerstand)?

Zullen we die worteltjes van oranje niet toch maar met een korreltje zout nemen?

Natuurlijk hebben de Nederlanders van alles en nog wat (alles Mögliche) gekweekt (gezüchtet). Eén van mijn lievelingstulpen is genoemd naar Irene, een tante van de huidige koning.

Irene (Steph & Teddy Gravell, CC-BY-SA-2.0)

En omdat het woord nu toch gevallen is… kweken kan züchten betekenen (het veredelen van tuinbouwgewassen), maar het betekent, evenals telen, tevens anbauen. Een fruitteler züchtet niet per se (unbedingt), hij heeft een fruitbedrijf: er betreibt Obstanbau.

U mag van ons verwachten dat we het gehele taalgebied – tenminste proberen te – overzien. Daarom nog het Surinaams-Nederlandse woord kweekje: een kweekje is een (niet-gelegaliseerd) pleegkind.
Tot 1985 was er in Nederland, en tot 1980 ook in Suriname, een kweekschool, een opleiding voor onderwijzers (Grundschullehrer). De onderwijzer in opleiding werd kwekeling genoemd.

Overigens heten worteltjes in het Limburgs dialect „muurkes“ (Möhren).

De geboorte van een kind wordt in België en in Nederland meestal met een geboortekaartje aangekondigd. Niet zelden lees je daar:

Met gepaste trots kondigen we u de geboorte aan van …

Zo fier als een pauw – zo trots als een pauw (BS Thurner Hof, CC-BY-SA-3.0-migrated)

Op zo een moment is trots (D. der Stolz) inderdaad gepast. Laat je niet bij de neus nemen en verwissel deze trots niet met D. der Trotz, dat in het Nederlands de koppigheid is. Als we kijken naar de vertaling van het Duitse trotzig wordt de betekenisverwantschap duidelijk. Je kunt het namelijk vertalen met zowel stug, weerbarstig, bokkig als met trots. Ein trotziges Lächeln vertaalt Van Dale met een trots/tartend/uitdagend lachje.

De Duitse en Nederlandse hedendaagse betekenis zijn inderdaad verwant. Het Nederlandse substantief de trots is ontleend aan het Vroegnieuwhoogduits Trotz ‘onverschrokkenheid, moed, koppigheid, hoogmoed’.

Fier wordt in België als synoniem van trots gebruikt (cf. ook het Frans, fier, la fierté) – wij Belgen, zo luidt de slogan, zijn fier op ons bier. Of trots en fier helemaal synoniem zijn, en de variatie een puur regionaal karakter heeft, is onduidelijk.

Fier betekende overigens vroeger zowel ‘onhandelbaar, hooghartig’ en zo dan later ook ‘trots’. Het is afgeleid van het Latijn ferus, dat oorspronkelijk voor wilde dieren werd gebruikt, en ‘wild, woest, ongetemd’ betekende. Later werd het ook voor mensen gebruikt. Diezelfde Indo-Europese stam, *g^wher-  dus, zie je in veel Slavische talen in het woord ‘dier’ betekent, bijvoorbeeld in het Pools, zwierzę. Dat zou ik allemaal niet weten als de etymologiebank er niet was! Ik heb wel ooit een cursus Indo-Europees gevolgd, maar daar blijf ik bescheiden over.

Precies dat zouden Vlamingen minder moeten doen, bescheiden zijn. De rector van de Universiteit Gent (Durf denken!), Anne De Paepe, houdt in De Tijd een pleidooi voor minder bescheidenheid.

Een kartoffel is volgens de dikke Van Dale gewestelijk (regional) voor aardappel: (1854) ontleend aan Duits Kartoffel, ontleend aan Tartuffel, ontleend aan Italiaans tarathopoli (truffel), vanwege de gelijkenis.
Zo, weet u dat ook alweer! Andere benamingen voor deze aardvrucht zijn: patatten (overwegend in België) en piepers (eigenlijk: jonge aardappels). Piepers jassen is aardappels schillen.

De voetbalwereld heeft een en ander bijgedragen aan de Nederlandse taal. Van Rinus Michels, o.a. gewezen trainer van Ajax en het Nederlands elftal, meen ik me de uitspraak te herinneren: Mijn vrouw zat de aardappels te piepen. Volkomen fout maar voor een Nederlander alleszins (durchaus) begrijpelijk. Over de Berlijnse Laubenpieper en andere piepers hier meer.

Een heel mooie uitdrukking vind ik het Duitse rin in die Kartoffeln, raus aus den Kartoffeln. In het Nederlands: nu eens zus, dan weer zo. (Die Kartoffeln waren oorspronkelijk Pantoffeln) En omdat het zo mooi aansluit op een vorige blogpost nog een spreekwoord dat ik net (gerade erst) geleerd heb: die dümmsten Bauern haben die größten/dicksten Kartoffeln. In het Nederlands: het domste hoofd krijgt het beste kussen.

De aardappeleters (Niek Sprakel, CC-BY-SA-2.0)

Nee, ik ga het vandaag niet hebben over frittierte Kartoffelstäbchen, een in de DDR populaire Sättigungsbeilage. En over frietjes, in de lage landen volksvoedsel bij uitstek (par excellence), hebben we al eens geschreven.

Volksvoedsel mogen we de aardappel ten tijde van Vincent van Gogh ook gerust noemen. Zijn aardappeleters kunt u bezichtigen in het Kröller-Müller Museum: bij Arnhem de grens over en dan rechts… Slaat u bij Arnhem linksaf naar het zuidwesten, dan belandt u in de provincie Noord-Brabant (vreemde naam voor zo’n zuidelijk landsdeel: het is het noordelijke gedeelte van het historische hertogdom Brabant; het zuidelijke gedeelte ligt in het noorden van België). Daar, in het Brabantse Zundert, aanschouwde Vincent van Gogh het levenslicht en nu, in 2015, gedenken we zijn 125e sterfdag met talloze tentoonstellingen en evenementen. Berlijners kunnen terecht in de Liebermann-Villa aan de Wannsee.

De absolute topper is voor mij de fietstocht door Van Goghs sterrennacht.

Daan Roosegaarde op zijn fietspad in gesprek met Vincent (CC-BY-SA-3.0)

De kunstenaar Daan Roosegaarde legde met een speciaal door Heymans NV ontwikkelde technologie – duizenden fonkelende steentjes – dit 600 meter lange fietspad aan.

Prachtig gedaan, Daan!